آموزش تحلیل تم یا تحلیل مضمون | راهنمای گام به گام نحوه انجام و مثال ها

تحلیل تم یا تحلیل مضمون که در اصطلاح لاتین به آن تحلیل تماتیک(Thematic Analysis) نیز اطلاق می شود، یک روش تحلیل داده های کیفی(analyzing qualitative data) به شمار می رود. معمولا این تحلیل روی مجموعه ای از محتوای متنی از جمله مصاحبه ها(an interview) و رونوشت ها(transcripts) انجام می شود. در روش تحلیل مضمون، پژوهشگران به صورت دقیق و اصطلاح عامیانه، زیر ذره بین به کنکاش در محتوای دیتای کیفی پرداخته تا از این طریق تم ها یا مضامین(common themes)، موضوعات یا مقولات(topics) ایده ها(ideas) و الگو های معنی داری که بار ها در محتوای متنی مصاحبه ها تکرار شده استخراج کنند.

روش ها و تکنیک های تحلیل تم یا تحلیل مضمون

روش های متعدد و گوناگونی برای اجرا و پیاده سازی تحلیل تم یا تحلیل مضمون ارائه شده است؛ اما آن چیزی که در همه آن ها رایج است، 6 گام اصلی بوده و جملگی روی آن اتفاق نظر دارند که از آن ها تحت عنوان تکنیک تحلیل مضمون یاد می شود. این گام ها عبارتند از: 1-آشنا شدن با داده ها(familiarization)؛ 2-ایجاد کدهای اولیه و کدگذاری(coding)؛ 3-جست و جو و شناخت مضامین(generating themes)؛ 4-بازبینی و بازنگری در مضامین(reviewing themes)؛ 5-تعریف و نام گذاری مضامین(defining and naming themes) و 6-گزارش نویسی(writing up). دنبال کردن 6 گام اصلی تکنیک تحلیل تم یا تحلیل مضمون می تواند به شما در پرهیز از سو گیری تایید یافته ها(confirmation bias) وقتی که در حال شکل دهی تحلیل کیفی تان هستید بسیار کمک کننده باشد.

این فرایند 6 مرحله ای اساسا از سوی پژوهش روانشناسی(psychology research) که از سوی روش تحلیل مضمون براون و کلارک(Virginia Braun and Victoria Clarke) توسعه داده شده اند، استخراج شده است. به هرحال، روش های دیگری نیز از سوی استاتید و پژوهشگران برتری از جمله روش تحلیل مضمون کینگ و هاروکس مطرح بوده و می توانید از آن روش ها استفاده کنید. اساسا تحلیل تم یا تحلیل مضمون معروف به یک روش انعطاف پذیر(flexible method) بوده که می توان برای طیف گسترده ای از انواع پژوهش ها بکار گرفته شود.

زمان استفاده از روش تحلیل تم یا تحلیل مضمون

تحلیل تم یا تحلیل مضمون یک رویکرد خوب و مناسب برای آن دسته از پژوهش هایی به شمار می رود که سعی در یافتن چیز جدیدی در ارتباط با دیدگاه افراد(people’s views)، نقطه نظرات(opinions)، دانش(knowledge)، تجربیات(experiences) و یا ارزش ها(values) از مجموعه از از داده های کیفی(qualitative data) دارند. مثال در این حوزه می توان به رونوشت های مصاحبه های کیفی(interview transcripts)، نمایه ها یا پروفایل های رسانه های اجتماعی(social media profiles) و یا پاسخ های یک مطالعه میدانی(survey responses) اشاره کرد. برخی از انواع سوالات پژوهش(types of research questions) که می توانید از برای پاسخ به آن ها از روش تحلیل مضمون و شبکه مضامین استفاده کنید در ادامه بیان شده است:

1-درک(perceive) بیماران از عملکرد و طرز برخورد دکترها در یک بیمارستان خصوصی به چه شکلی است؟

2-تجربه(experiences) بانوان جوان در سایت های همسریابی(dating sites) به چه شکلی است؟

3-ایده و نظرات(ideas and opinions) یک فرد غیر کارشناس در ارتباط با تغییرات اقلیمی به چه صورت است؟

4-نحوه ساختن(constructed)یک کلاس آموزش تاریخ به تفکیک جنسیت به چه صورت است؟

برای پاسخ به هریک از سوالات مطرح شده فوق، شما می توانید دیتا هایی را از میان گروه های مرتبط با موضوع پژوهش تان گردآوری کرده و روی آن ها تحلیل انجام دهید. تحلیل تم یا تحلیل مضمون(Thematic Analysis) این امکان را به شما می دهد تا با یک انعطاف پذیری بالایی در تفسیر دیتا(interpreting the data) اقدام کرده و به شما اجازه می دهد به مجموعه ای بزرگ از دیتا نزدیک شده و به آسانی از طریق دسته بندی و ذخیره سازی در داخل یک مضمون یا گروهی از مضامین قرار دهید. به هرحال، همچنین با کمی ریسک از دست دادن بخشی از محتوای بی معنا از دل دیتا برای پژوهشگران همراه است. تحلیل تم یا تحلیل مضمون(Thematic Analysis) اغلب اوقات یک مفهوم کاملا انتزاعی(quite subjective) بوده و به قضاوت پژوهشگر(researcher’s judgement) وابسته است؛ پس شما باید با دقت و جزئیات بالا روی انتخاب ها و تفسیرهایی که ارائه می دهد، بررسی کنید.

برای این منظور، پیشنهاد می کنیم که روی دیتا گردآوری شده حداکثر دقت و توجه تان را معطوف کرده و هیچ مفهوم، مضمون یا کدی را تنها از روی بی توجهی وارد پروژه تان نکنید.

روش های مختلف برای تحلیل تم یا تحلیل مضمون

وقتی که شما این تصمیم را گرفتید که از تحلیل تم یا تحلیل مضمون استفاده کنید، روش های مختلفی برای انجام آن وجود دارد که توجه شما را به آن ها جلب می کنیم. یک تمایز و تفکیکی بین رویکردهای استقرایی(inductive) و استنتاجی(deductive) وجود دارد:

الف) رویکرد استقرایی(inductive) این امکان را فراهم می سازد که دیتای گردآوری شده مضمون یا مضامین شما را تعیین کنند.

ب) رویکرد استنتاجی(deductive) اجازه می دهد که پژوهشگران با تعدادی از مضامین از پیش تعریف شده و براساس انتظارات دیتا را فرم دهی کرده که در دانش آن ها بازتاب دارد. اساسا این کار براساس یک نظریه و دانش قبلی صورت می گیرد.

از خودتان بپرسید: آیا چارچوب نظری پژوهشم(my theoretical framework) به من یک ایده قوی در ارتباط با اینکه کدام نوع از مضامین که انتظار دارم توی دیتای خود پیدا کنم(استنتاجی(deductive)) را می دهد یا اینکه باید برنامه ریزی کنم تا چارچوب نظری ام را براساس آنچه پیدا می کنم، توسعه دهم(استقرایی(inductive))؟

همچنین یک تمایز قابل توجهی بین یک رویکرد معناگرایی(semantic) و پنهان/مخفی(latent) وجود دارد:

الف) یک رویکرد معناگرایی(semantic) دربر گیرنده تحلیل محتوای صریح و روشن(explicit content) از دیتا است.

ب) یک رویکرد پنهان/مخفی(latent) دربرگیرنده خواندن متون فرعی(subtext) و مفروضات(assumptions) زیرین دیتای موجود است.

یکبار دیگر از خودتان بپرسید: آیا تمایل دارم تا نقطه نظرات و بیانات افراد (معناگرایی(semantic)) را یا اینکه بیانات این گروه چه مفروصات و زمینه های اجتماعی(assumptions and social context) را بازگو می سازد(پنهان/مخفی(latent))، پاسخ دهم.

پس از اینکه شما فهمیدید که رویکرد تحلیل تم یا تحلیل مضمون چیست؟، و به این نتیجه رسیدید که درست ترین روش برای تجزیه و تحلیل داده هایتان به شمار می رود، آنگاه می توانید در ارتباط با رویکردی که می خواهید انتخاب کنید فکر کرده و حال می توانید 6 گامل اصلی تکنیک تحلیل مضمون ارائه شده از سوی روش تحلیل مضمون براون و کلارک(Virginia Braun and Victoria Clarke) را دنبال کنید.

6 گام اصلی روش تحلیل مضمون براون و کلارک

در این بخش 6 گام اصلی تحلیل تم یا تحلیل مضمون که از سوی براون(Virginia Braun) و کلارک(Victoria Clarke) معرفی شده می پردازیم.

1-گامل اول: آشنا شدن با داده ها(familiarization)

اولین گام در رویکرد تحلیل تم یا تحلیل مضمون(Thematic Analysis)، آشنا شدن با داده ها و به عبارت دیگر، درک دیتا هست. بسیار با اهمیت است که قبل از اینکه تجزیه و تحلیل آیتم ها را آغاز کنیم، حتما روی همه دیتای گردآوری شده یک بازبینی و بازنگری داشته باشیم.

این گام شاید شامل ترنسکرایب کردن فایل صوتی(transcribing audio)، خواندن از طریق محتوای متنی و نوت و یادداشت برداری(taking initial notes) و اساسا اقداماتی که می توانید در ارتباط با دیتا اتخاد کنید.

2-گام دوم: ایجاد کدهای اولیه و کدگذاری(coding)

این مرحله معروف به کدگذاری در تحلیل مضمون است. در این مرحله از تحلیل تم یا تحلیل مضمون ضروری است تا دیتای گردآوری شده کدگذاری(code) شوند. فرایند کدگذاری(Coding) به معنای هایلایت و نشانه گذاری بخش های از متن ها هست که اساسا عبارت(phrases) و یا جمله(sentences) بوده و با یک کلید واژه تحت عنوان برچسب(labels) که معرف کدها هست، نام گذاری می شوند. اجازه دهید یک مثال متنی کوتاه برایتان بزنیم. تصور کنید که می خواهیم ادراک افراد را از تغییرات اقلیمی در میان مشارکت کنندگان در گروه سنی 50 ساله و بالاتر بررسی کنیم و دیتا هایی از طریق انجام مصاحبه(interviews) جمع آوری نماییم. آنگاه مضامین و کدهای اولیه استخراج شده برای یک نمونه از فایل های مصاحبه به شرح زیر است:

کد گذاری دیتا کیفی(Coding qualitative data)

در تصویر بالا، ما جمله های گوناگونی را با رنگ های مختلف که بیانگر کدهای متفاوت هستند، هایلایت کردیم. هریک از کدها یک ایده و یا احساسی را که از بخشی از همان متن استنباط می شود، باز گو می سازد. در این مرحله، میخواهیم که مراحلی که طی کردیم را خدمتتان تشریح کنیم: ابتدا هریک از فایل های مصاحبه انجام شده به صورت فایل صوتی را تایپ کرده و از آن ها رونوشتی استخراج شد و هریک از بخش هایی که به ما یک مفهوم بالقوه ای را منتقل می کرد را هایلایت کردیم. همچنین همه قسمت های یک جمله و عبارت را که با هریک از کدها همخوانی داشت را هایلایت کردیم. در خلال کدگذاری(Coding) می توانیم به مجرد اینکه متن ها را مطالعه می کنیم کدهای جدیدی را به آن اختصاص دهیم.

پس از اینکه کل محتوای مصاحبه ها را خواندیم، همه دیتا را در داخل گروه ها یا کلاس های خطی برای شناسایی بهتر از طریق کد، دسته بندی کردیم. این کدها به ما این اجازه را می دهید تا یک بازبینی فشرده از نقاط اصلی و معانی پرتکرار داشته باشیم که در خلال دیتا، بارها در یک فرایند رفت و برگشتی تکرار شده اند.

3-گام سوم: جست و جو و شناخت مضامین(generating themes)

سومین گام از رویکرد روش شناسی تحلیل مضمون، جست و جو و شناخت مضامین(generating themes) است. در این مرحله، ما به کنکاش و بررسی کدهایی که تا این مرحله ایجاد شده است، اقدام می کنیم. در میان تم یا مضامین ایجاد شده به دنبال یافتن و شناسایی الگو ها هستیم و در ارتباط با ایجاد کدها و مضامین جدید تفکر می کنیم.

تم یا مضامین(Themes) اساسا بر کد ها(codes) قالب بوده و به عبارت دیگر، شاخصه اصلی تر به شمار می روند و گسترده تر هستند. اغلب اوقات، شما در تحقیق کیفی تان تصمیم می گیرید که چندین کد(several codes) را در قالب یک تم یا مضمون(theme) قرار داده و به عنوان زیر شاخه آن دسته بندی می کنید. در مثالی که برایتان زده شد، احتمالا در این مرحله ما بخواهیم تا کدهای متعددی را در قالب مضامین دیگری شبیه آن چه در ادامه آورد شده است، دسته بندی و ترکیب کنیم:

تبدیل کدها به مضامین(Turning codes into themes)

در این مرحله، شاید تصمیم بگیریم که برخی از کدهایمان را که بسیار گنگ و مبهم هستند و یا اینکه در ارتباط با موضوع تحقیق کیفی مان زیاد مرتبط نیستند (برای مثال، آن دسته از کدهایی که در کل دیتای متنی فاقد تکرار زیاد هستند) را نادیده بگیریم و یا در کدهای دیگر ادغام کرده و یا اینکه حذف کنیم. سایر کدها ممکن است که در جایگاه درست خود قرار گرفته باشند و به یک مضمون تبدیل شوند. در مثال این مقاله، ما تصمیم گرفتیم که کد “uncertainty” را به عنوان یک مضمون یا تم در نظر بگیریم و دیگر کدهای مرتبط با آن را زیر مجموعه آن قرار دهیم. برای بار دیگر، یادآوری می کنیم که براساس آن چیزی که می خواهیم در روش تحلیل مضمون به آن نائل شویم، می تواند به عنوان عامل تعیین کننده در نظر گرفته شود. ما می خواهیم که مضامین بالقوه ای را ایجاد کنیم که به ما براساس هدفی که دنبال می کنیم در دل مصاحبه های کدگذاری شده مفهوم ارزشمندی را انتقال دهید.

4-گام چهارم: بازبینی و بازنگری در مضامین(reviewing themes)

در این مرحله از روش تحلیل تم یا مضمون، باید مطمئن شویم که مضامین ما مفید هستند و براساس آنچه از دیتا اقتباس می گردد، بازتاب دهنده مفاهیم باشند. حال اجازه دهید که به دیتا ست باز گردیم و یکبار دیگر مضامین یا تم ها را با یکدیگر مقایسه کنیم. آیا چیزی را از قلم ننداختیم؟ آیا این مضامین واقعا همان چیزی را بازتاب می دهند که محتوای فایل های مصاحبه را می رساند؟ چه تغییراتی می توانیم در جریان کدگذاری اعمال کنیم که منجر به درک بهتر موضوع تحقیق کیفی مان گردد؟

اگر در فرایند استخراج مضامین، با مضامین یا تم های استخراج شده با مشکل روبرو شدیم، احتمالا باید آن ها را به تم های فرعی دیگری تقسیم و از یکدیگر تفکیک کنیم، یا مضامین را با یکدیگر ادغام کنیم، یا تم های استخراج شده را نادیده گرفته و یا اینکه مضامین جدیدی را ایجاد کنیم: دقیقا تا مرحله ای پیش بروید که مضامین استخراج شده بسیار دقیق و در عین حال کاربردی باشند.

برای مثال، با توجه به کنکاشی که در محتوای فایل های مصاحبه داشتیم تصمیم گرفتیم که مضمون جدید “changing terminology” را زیر مجموعه “uncertainty” قرار دهیم و فکر می کنیم که تناسب بسیار زیادی با این مضمون نسبت به مضمون اصلی “distrust of experts,” دارد.

5-گام پنجم: تعریف و نام گذاری مضامین(defining and naming themes)

در پنجمین گام از آموزش تصویری تحلیل مضمون، باید فهرستی از مضامین نهایی و ویرایش شده در اختیار داشته باشید؛ حال وقت آن فرا رسیده تا برای هریک از مضامین یا تم ها، نامی تعیین کنید و هریک از آن ها را به درستی تعریف کنید. مرحله تعریف و نام گذاری کدها که معروف به Defining themes، با شکل دهی دقیق آن چیزی که هریک از مضامین یا تم ها آن را بازگو می کند همراه است و باید توجه کنیم که با چه نام صحیحی می تواند دقیقا آن چیزی که به دنبال آن هستیم را بازتاب دهد. مرحله نام گذاری کدها که معروف به Naming themes است باید با نام های قابل فهم آسان و در عین حال مختصر و کوتاه برای هر مضمون در هم آمیخته شود.

برای مثال، مضمون  “distrust of experts” را در نظر بگیرید و بگویید که دقیقا منظورمان از کلید واژه “experts” در این مضمون ایجاد شده چیست. شاید تصمیم بگیریم که یک نام بهتری برای یک مضمون اتخاذ بگیریم برای مثال میتوانیم به یکی از دو مضمون  distrust of authority و  conspiracy thinking اشاره کنیم.

6-گام ششم: گزارش نویسی(writing up)

در نهایت، ششمین گام و مهم ترین مرحله اصلی از تحلیل مضمون و شبکه مضامین،  باید به گزارش نویسی و تفسیر در قالب تحلیل یافته هایمان بپردازیم. مشابه همه محتوای متنی دانشگاهی، نگارش تحلیل های مضمون(thematic analysis) مستلزم یک مقدمه(introduction) خوب بوده که بتواند به درستی سوالات پژوهش(research question)، اهداف تحقیق(aims) و رویکردی(approach) که مورد استفاده قرار گرفته است را بازگو کند.

همچنین باید بخش روش شناسی(methodology) را در گزارش نویسی(writing up) درنظر بگیریم که نشان می دهد چطور دیتا گردآوری شده اند(برای مثال از طریق مصاحبه های نیمه ساختار یافته(semi-structured interviews) و یا پرسشنامه با سوالات باز(open-ended survey questions)) و تشریح نماید که تحلیل مضمون از سوی پژوهشگر به چه سبک و سیاقی اجرا شده است.

بخش نتایج(results) یا یافته ها(findings) اساسا به بررسی هریک از مضامین استخراج شده بترتیب می پردازد. این ما هستیم که تصمیم می گیریم که چطور مضمونی را تشریح کرده و به آن معنا ببخشیم که می تواند براساس شواهدی باشد که در اختیار داریم. در نهایت، بخش نتیجه گیری به توصیف شریان های اصلی کاری پرداخته و نشان می دهد که چطور می خواهید با سوالات پژوهش(research question) پاسخ دهید.

اطلاع رسانی برای سایر مقالات مرتبط با موضوع این مقاله

اگر شما می خواهید که در ارتباط با اصطلاحات آماری از جمله آماره ها(statistics)، روش شناسی(methodology) و یا سو گیری های تحقیق(research bias) اطلاعات بیشتر و جامع تری را کسب کنید، اطمینان حاصل کنید که در خبرنامه سایت گروه آمار سبز عضو شده و به سایر مقالات سایت ما دسترسی دارید. در این بخش سایت به صورت ماهانه و اگر وقت داشته باشیم به صورت هفتگی، به روز ترین و جامع ترین مقالات دانشگاهی و علمی در ارتباط با آمار منتشر می شود.

رفرنس دهی به این مقاله

Barari, M. (2024, April 26). How to Do Thematic Analysis | Step-by-Step Guide & Examples. Gstatgroup., from https://www.gstatgroup.com/methodology/thematic-analysis/